E fundit!

09:58 TODAY

Scenarios and scandals with the trial of incinerators

For the umpteenth time, the court hearings against the...

Kush e shpiku lojën e shahut?

2022-08-19 20:50:00, Kuriozitete CNA

Foto ilustruese

Shahu është një nga lojërat më të njohura dhe më të dashura në botë. OKB vlerëson se afro 605 milionë njerëz në mbarë globin - ose rreth 8 për qind e popullsisë së botës - e luajnë rregullisht. Ndërsa shumë lojëra kanë lindur dhe janë zhdukur përgjatë historisë, shahu i ka mbijetuar provës së kohës.

Po nga e ka origjinën loja e shahut? Duke pasur parasysh vjetërsinë e kësaj loje, është e vështirë të përcaktohet me saktësi origjina specifike. Dhe teksa nuk ka asnjë person që mund të përcaktohet si shpikësi i shahut, shumica e historianëve mendojnë se kjo lojë e ka origjinën në Indi.

“Përveçse në Indi ku ka atribuime historike më të hershme sesa në Lindjen e Mesme, unë fokusohem shumë tek linguistika”- thotë Kenet W.Regan, një mjeshtër ndërkombëtar shahu dhe një profesor i asociuar i shkencave kompjuterike dhe inxhinierisë në Universitetin në Bufalos në Nju Jork.

“Fjala moderne “shatranj”, e përdorur si në persisht po ashtu edhe në arabisht, rrjedh qartazi nga fjala sanskrite “chaturanga”. Dhe ajo është “chatur”, rrënja e latinishtes “quattuor”, që do të thotë 4 plus “anga”, që do të thotë gjymtyrë”- shton ai.

Pra termi sanskrit “chaturanga” përkthehet afërsisht “katër anëtarë të një ushtrie”, sipas Fjalorit të Etimologjisë Online. Dhe këta janë janë elefantë, kuaj, karroca dhe këmbësorë. Lojërat e para të shahut - përfshirë versionin më të hershëm të njohur, që daton në vitin 760 Pas Krishtit, përmbanin copa karroce dhe elefanti.

Ndërsa nuk ka një njeri të vetëm që mund të quhet si shpikësi i shahut, një legjendë e lashtë emërton si të tillë Vezirin e Madh Sisa Ben Dahir. Sipas saj, ai ia dhuroi tabelën e parë të shahut mbretit Shirham të Indisë.

Por duke pasur parasysh referencën më të hershme të shkruar të kësaj historie në vitin 1256 , ka shumë të ngjarë që jo vetëm të jetë apokrife, por të mos ketë ndonjë bazë në realitet. Por jo të gjithë historianët bien dakord se shahu e ka origjinën në Indi.

Në një ese të vitit 1996, shahisti dhe historiani spanjoll Rikardo Kalvo shkroi se “me siguri që shahu është shpikur në Iran”, një përfundim i arritur bazuar kryesisht tek fakti se literatura e lashtë persiane përmend shahun, përpara se të përmendej në literaturën indiane.

Gjithsesi, konsensusi i përgjithshëm është se kjo lojë u shpik në Indi. Në fakt, mbështetësit e tezës persiane priren të jenë nga Irani, ndaj mund të mos jenë tërësisht të paanshëm. Nuk ka asnjë provë të besueshme që shahu ka ekzistuar në një formë që i afrohet lojës moderne para shekullit VI-të. Që nga ajo kohë, loja ka evoluar, dhe kultura të ndryshme kanë sjellë ndryshime të vogla apo të mëdha gjatë shekujve.

“Të gjitha kulturat kryesore rajonale - ato të pasura dhe të bashkuara mjaftueshëm për t’u zgjeruar gjeografikisht - kishin format e tyre të lojës së shahut”- thotë Regan, duke vënë në dukje se disa versione ishin më të mira se të tjerat.

“Lojërat arabe ishin shumë të suksesshme. Dhe kjo sepse lëvizjet nuk ishin aq të shkathëta apo dinamike sa janë sot. Për pasojë shumë ndeshje përfunduan në barazim”- shton ai.

Megjithatë, me kalimin e kohës, loja e shahut u bë më e standardizuar. Regan përmend ndikimin e matematikanit të shekullit XV-të, Luka Pacioli, që shkroi “De ludo schacorum” (Mbi lojën e shahut). Por pse shahu ka mbetur popullor për kaq shumë kohë, dhe pse luhet edhe sot akoma më shumë sesa lojërat e tjera të lashta?

“Shahu është një lojë që ju mund ta shijoni në shumë nivele aftësie”- thotë Regan.

Për këtë lojë ekziston edhe një thënie e famshme: “Shahu është një pellg, në të cilin mund të pijë mushkonja, dhe mund të lahet një elefant!”./ Përkthyer dhe përshtatur nga CNA.al